WikiWoordenboek:Standaardweergave uitspraak Nederlands
De standaardweergave geeft op een zorgvuldig beschreven manier aan hoe een Nederlands woord wordt uitgesproken. Omdat het Nederlands geen officiële standaarduitspraak kent, is het alleen maar een benadering.
Uitspraakverschillen
Hoe een woord echt wordt uitgesproken wordt beïnvloed door verschillende factoren.
- Plaats
In de verschillende delen van het Nederlandse taalgebied (Nederland, Vlaanderen, Suriname, de Antillen) zijn er stelselmatige verschillen in uitspraak. En binnen die gebieden kunnen er weer verschillen tussen streken, eilanden en zelfs plaatsen zijn.
- Tijd
Het is gewoon dat op de duur de uitspraak van een taal geleidelijk verandert. Op oude radio-opnames is goed te horen dat het Nederlands anders klinkt.
- Groep
Mensen die met elkaar omgaan beïnvloeden elkaars taalgebruik. Daardoor bestaan er ook tussen sociale groepen stelselmatige verschillen in uitspraak.
- Persoon
Ieder mens is zelf uniek: zowel fysiek als in zijn ervaringen. Dat geldt ook voor zijn uitspraak.
Het is niet doenlijk om voor elk woord al deze verschillen te beschrijven. Wat wel kan is de uitspraak zo weergeven dat
- a. de klank herkenbaar Nederlands is;
- b. klankverschillen die belangrijk zijn voor verschillen in betekenis ook duidelijk kunnen worden aangegeven;
- c. kenmerkende uitspraakverschijnselen van het Nederlands zichtbaar zijn.
Standaardweergave, geen standaarduitspraak
Het is dus geen weergave van Nederlands zoals het ooit ergens echt werd gesproken. Het is zeker ook geen weergave van een uitspraak die de voorkeur verdient: daar kan afhankelijk van plaats, tijd of groep heel verschillend over geoordeeld worden. Maar de verschillen tussen plaatsen, perioden en groepen zijn meestal stelselmatig. Als je de betreffende tongval kent, kun je aan de hand van de standaardweergave gemakkelijk bij de gewenste uitspraak komen.
De standaardweergave is daarmee meer fonemisch 
dan fonetisch. Zij gebruikt een doordachte deelverzameling uit de IPA-symbolen. Hierbij is zoveel mogelijk geprobeerd één klank met één teken weer te geven.
Uitspraakwoordenboek
Voor deze standaardweergave gaan we uit van J.S.M Heemskerk & W. Zonneveld, Uitspraakwoordenboek, Utrecht: Spectrum uit 2000 (ISBN 902744482X), omdat dit het meest recente omvangrijke en openbaar toegankelijke werk op dit gebied is met een uitgebreide verantwoording van de gebruikte systematiek. Ook woordenlijst.org, ivdnt.nl en bij Van Dale gebruiken systemen die vrijwel hetzelfde zijn.
In WikiWoordenboek worden hierbij de volgende aanpassingen gebruikt:
- a. de glottisslag
die soms tussen klinkers hoorbaar is, wordt wel aangegeven (ʔ); - b. waar mogelijk worden bijklemtonen ook aangegeven (ˌ);
- c. klemtoontekens worden voor het begin van de lettergreep geplaatst
Deze aanpassingen passen beter bij de fonemische weergaven van andere talen.
Bij een groot aantal woorden staan verder ter informatie ook varianten van de uitspraak vermeld. Daarbij staat soms een aanduiding waar die gangbaar is of welke andere systematiek voor weergave gevolgd is.
Overzicht van gebruikte tekens
De gebruikte tekens in de standaardweergave vormen een bewust beperkte deelverzameling uit de IPA-symbolen. Ze vallen uiteen in medeklinkers, klinkers en overige tekens.
Medeklinkers in de standaardweergave
In onderstaande tabel staan links alle medeklinkertekens die bij de standaardweergave worden gebruikt, gevolgd door een of meer woorden waarin deze klank voorkomt, met hun standaardweergave en een knop op de uitspraak te beluisteren. Omdat in het Nederlands aan het eind van lettergrepen verscherping optreedt blijft /b/, /v/, /d/, /z/, /g/ en /ɣ/ de kolom 'eind' leeg. Bij /ʒ/, /c/ en /ɲ/ staan in deze kolom woorden die eigenlijk op een sjwa eindigen, terwijl bij /ɱ/ en /ʔ/ de kolom 'begin' is gebruikt, hoewel deze klanken alleen bij de overgang tussen twee lettergrepen worden aangegeven. In de meest rechtse kolom staan verwijzingen naar verwante klanken verderop in de tabel.
| Klank | Voorbeeld | Variant | |||||
| IPA | begin | eind | |||||
| p | pas | /pɑs/ | hoop | /hop/ | |||
| b | bij | /bɛi/ | |||||
| f | foto | /ˈfoto/ | duif | /dœyf/ | |||
| v | vier | /vir/ | |||||
| t | tien | /tin/ | net | /nɛt/ | c | ||
| d | den | /dɛn/ | |||||
| s | sok | /sɔk/ | huis | /hœys/ | ʃ | ||
| z | zes | /zɛs/ | ʒ | ||||
| x | chemie | /xeˈmi/ | weg | /wɛx/ | |||
| ɣ | gat | /ɣɑt/ | |||||
| k | kat | /kɑt/ | boek | /buk/ | |||
| g | goal | /ɡol/ | |||||
| m | man | /mɑn/ | kom | /kɔm/ | ɱ | ||
| n | nul | /nʏl/ | hen | /hɛn/ | ɲ | ||
| ŋ | tong | /tɔŋ/ | |||||
| l | lip | /lɪp/ | bal | /bɑl/ | |||
| r | rol | /rɔl/ | beer | /ber/ | |||
| j | jas | /jɑs/ | haai | /haj/ | |||
| h | heer | /her/ | |||||
| w | wiel | /wil/ | leeuw | /lew/ | |||
| ʃ | sjaal | /ʃal/ | finish | /ˈfɪnɪʃ/ | |||
| ʒ | jam | /ʒɛm/ | garage | /ɣaˈraʒə/ | |||
| c | tjalk | /cɑlək/ | eitje | /ˈɛicə/ | |||
| ɲ | franje | /frɑɲə/ | |||||
| ɱ | infuus | /ɪɱˈfys/ | |||||
| ʔ | na-apen | /naʔapə(n)/ | |||||
Klinkers in de standaardweergave
In onderstaande tabel staan links alle klinkertekens die bij de standaardweergave worden gebruikt, gevolgd door een of meer woorden waarin deze klank voorkomt, met hun standaardweergave en een knop op de uitspraak te beluisteren. In de rechterkolommen staan verwijzingen naar verwante klanken verderop in de tabel. Deze klanken komen vooral voor in woorden die aan andere talen zijn ontleend.
| Klank | Voorbeelden | Varianten | ||||||||||
| IPA | naam | begin | midden | eind | lang | nasaal | ||||||
| a | lange a | aap | /ap/ | haar | /har/ | la | /la/ | |||||
| ɑ | korte a | as | /ɑs/ | kan | /kɑn/ | ɑ̃ | ||||||
| e | lange e | eend | /ent/ | meer | /mer/ | zee | /ze/ | |||||
| ɛ | korte e | erwt | /ɛrt/ | pet | /pɛt/ | ɛː | ɛ̃ | |||||
| i | lange i | iep | /ip/ | biet | /bit/ | drie | /dri/ | iː | ||||
| pi | /pi/ | |||||||||||
| ɪ | korte i | insect | /ɪnˈsɛkt/ | vis | /vɪs/ | |||||||
| o | lange o | oog | /ox/ | boor | /bor/ | vlo | /vlo/ | ɔ̃ | ||||
| ɔ | korte o | os | /ɔs/ | bot | /bɔt/ | ɔː | ||||||
| y | lange u | uur | /yr/ | vuur | /vyr/ | plu | /ply/ | yː | ||||
| ʏ | korte u | uk | /ʏk/ | put | /pʏt/ | |||||||
| ə | sjwa | een* | /ən/ | m'n | /mən/ | de | /də/ | |||||
| *lidwoord | olijk | /ˈolək/ | ||||||||||
| eikel | /ˈɛikəl/ | |||||||||||
| ijzig | /ˈɛizəx/ | |||||||||||
| ə | wolk | /wɔlək/ | ||||||||||
| u | oe | oever | /ˈuvər/ | boer | /bur/ | koe | /ku/ | uː | ||||
| ø | eu | euro | /ˈøro/ | deur | /dør/ | reu | /rø/ | |||||
| ɛi | ij (ei) | ijs | /ɛis/ | vijf | /vɛif/ | dij | /dɛi/ | |||||
| eik | /ɛik/ | teil | /tɛil/ | kei | /kɛi/ | |||||||
| ɑu | au | augurk | /ɑuˈɣʏrək/ | paus | /pɑus/ | kenau | /ˈkenɑu/ | |||||
| ouwel | /ˈɑuwəl/ | kous | /kɑus/ | kou | /kɑu/ | |||||||
| œy | ui | uil | /œyl/ | buik | /bœyk/ | trui | /trœy/ | |||||
| ɛː | primair | /priˈmɛːr/ | ||||||||||
| iː | analyse | /anaˈliːzə/ | ||||||||||
| ɔː | roze | /ˈrɔːzə/ | ||||||||||
| yː | centrifuge | /ˌsɛntriˈfyːʒə/ | ||||||||||
| uː | cool | /kuːl/ | ||||||||||
| œː | manoeuvre | /maˈnœːvrə/ | ||||||||||
| ɑ̃ | entree | /ɑ̃ˈtre/ | ||||||||||
| ɛ̃ | enfin | /ɑ̃ˈfɛ̃/ | ||||||||||
| ɔ̃ | circonflexe | /sirkɔ̃ˈflɛks/ | ||||||||||
Overige tekens
De tabel hieronder vermeldt tekens die bij de standaardweergave worden gebruikt maar zelf geen klank zijn. Met … worden in deze tabel overige klanken aangegeven, deze puntjes zijn zelf geen deel van de tekens. Bij de klemtoontekens worden aan de hand van drielettergrepige woorden voorbeelden gegeven van woorden met klemtonen op elk van deze lettergrepen; omdat in het Nederlands beklemtoonde lettergrepen als regel niet naast elkaar staan wordt geen voorbeeld van een bijklemtoon op de middelste lettergreep gegeven. Bij de voorbeelden staat ook de standaardweergave en een knop op de uitspraak te beluisteren. Tenslotte worden enige voorbeelden gegeven van het gebruik van ronde haakjes om deletie aan te geven: het is in veel gevallen gewoon om sommige klanken niet uit te spreken. Bij zorgvuldige uitspraak van losse woorden worden deze klanken juist wél uitgesproken, dit geldt ook voor de uitspraak zoals die hier kan worden afgeluisterd, maar in het gewone taalgebruik zal dit vaak onnatuurlijk klinken. De deelstrepen (/) aan begin en eind geven aan dat de weergave niet fonetisch, maar vooral fonemisch is, dat wil zeggen: er wordt niet geprobeerd een gehoorde klank zo precies mogelijk te beschrijven, maar om alleen de voornaamste klankverschillen die veelal van belang zijn voor de begrijpelijkheid weer te geven.
| Teken | Naam | Voorbeelden | ||||||||
| ˈ… | klemtoon | grootmoeder | /ˈɣrotmudər/ | andijvie | /ɑnˈdɛivi/ | document | /dokyˈmɛnt/ | |||
| ˌ… | bijklemtoon | overhemd | /ˈovərˌhɛmt/ | rodekool | /ˌrodəˈkol/ | |||||
| (…) | deletie | inkt | /ɪŋ(k)t/ | oven | /ˈovə(n)/ | politie | /poˈli(t)si/ | |||
| /…/ | fonemisch | |||||||||
Fonologische regelmatigheden
Het Nederlands heeft verschillende regelmatigheden die optreden als klanken met elkaar worden gecombineerd. Sommige daarvan kunnen van spreker tot spreker of van streek tot streek verschillen en worden daarom niet in de standaardweergave zichtbaar gemaakt. Algemeen optredende regelmatigheden kunnen worden beschouwd als regels die sprekers vanzelfsprekend toepassen en die we dus in een strikt fonemische weergave niet hoeven weer te geven. Omdat de standaardweergave ook bedoeld is voor mensen die Nederlands leren, worden onderstaande regelmatigheden wél weergegeven.
Aan onderstaande tekst wordt nog stelselmatig gewerkt. Zolang dat nog het geval is, graag eerst even overleggen over het doen van bewerkingen om dubbel werk te voorkomen.
Ontdubbeling bij medeklinkers (degeminatie)
Bij samenstellingen, afleidingen en het toevoegen van uitgangen kan het voorkomen dat twee identieke medeklinkers op elkaar volgen. Omdat die gewoonlijk als één medeklinker worden uitgesproken, worden ze ook met één teken weergegeven.
| IPA | schrijfwijze |
|---|---|
| /ˈhɑnduk/ | handdoek |
| /t(ə)ˈrʏxəˌtrɔkə(n)/ | teruggetrokken |
| /ˈkokʏnst/ | kookkunst |
| /ˈdulos/ | doelloos |
| /ˈloplɑŋk/ | loopplank |
| /vəˈradə(n)/ | verraden |
| /ˈɛisaˌlɔn/ | ijssalon |
| /ˈɣrotə/ | grootte |
Deze ontdubbeling treedt ook op als de dubbele medeklinker het resultaat is van de hierna volgende regelmatigheden.
Verscherping en assimilatie
Verscherping aan einde lettergreep
Als een medeklinker die met trillende stembanden ("stemhebbend") worden uitgesproken aan het eind van een woord of lettergreep staat, wordt die in het Nederlands zonder trillende stembanden (stemloos) uitgesproken en verandert zo in een corresponderende medeklinker. Bij de v en z leidt dit ook tot een andere schrijfwijzen. Bij deze twee medeklinkers treedt ook verscherping op voor de achtervoegsels -elijk en -enis.
| verandering | schrift | klank | voorbeeld van verscherping | voorbeeld zonder verscherping | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| /b/ → /p/ | -b | p | /ˈwɛbə(n)/ → | /wɛp/ | webben → | web | /ˈklɛpə(n)/ → | /klɛp/ | kleppen → | klep |
| /ˈwɛpɑdrɛs/ | webadres | |||||||||
| /d/ → /t/ | -d | t | /ˈbɪdə(n)/ → | /bɪt/ | bidden → | bid | /ˈbɛitə(n)/ → | /bɛit/ | bijten → | bijt |
| /ˈbɪtyr/ | biduur | |||||||||
| /ɡ/ → /k/ | -g | k | /ˈbʏɡi/ → | /bʏk/ | buggy → | bug | /ˈfoki/ → | /fok/ | folky → | folk |
| /ˈbukjə/ | bugje | |||||||||
| /ɣ/ → /x/ | -g | ch | /ˈoɣə(n)/ → | /ox/ | ogen → | oog | /ˈlɑxə(n)/ → | /lɑx/ | lachen → | lach |
| /ˈoxɑpəl/ | oogappel | |||||||||
| /v/ → /f/ | -v → -f | f | /ˈdovə/ → | /dof/ | dove → | doof | /ˌfotoˈɣrafə(n)/ → | /ˌfotoˈɣraf/ | fotografen → | fotograaf |
| /ˈdofhɛit/ | doofheid | |||||||||
| /ˈɛrvə(n)/ → | /ˈɛrfənɪs/ | erven → | erfenis | |||||||
| /z/ → /s/ | -z → -s | s | /ˈhɑlzə(n)/ → | /hɑls/ | halzen → | hals | /ˈwɑlsə(n)/ → | /wɑls/ | walsen → | wals |
| /ˈhɑlsadər/ | halsader | |||||||||
| /ɣəˈnezə(n)/ → | /ɣəˈnesələk/ | genezen → | geneselijk | |||||||
Voorwaartse assimilatie
Als de voorgaande lettergreep eindigt op een stemloze medeklinker /p/, /t/, /k/, /x/, /f/ of /s/ worden /ɣ/, /v/ of /z/ aan het begin van een lettergreep ook stemloos uitgesproken als respectievelijk /x/, /f/ en /s/.
Dit gebeurt ook als de slotmedeklinker van de voorgaande lettergreep zelf het resultaat van verscherping is; vervolgens kan hierna weer degeminatie volgen.
| eindklank | beginklank | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| /ɣ/ → /x/ | /v/ → /f/ | /z/ → /s/ | ||||
| /p/ | /ˈɔpxan/ | opgaan | /ˈɔpfɪs/ | opvis | /ˈɔpsin/ | opzien |
| /b/ → /p/ | /ˈklʏpxest/ | clubgeest | /ˈblɔpfɪs/ | blobvis | /ˈhɛpsʏxt/ | hebzucht |
| /t/ | /ˈœytxɑŋ/ | uitgang | /ˈœytfur/ | uitvoer | /ˈœytsɛt/ | uitzet |
| /d/ → /t/ | /ˈnotxɑŋ/ | noodgang | /bretˈfurəx/ | breedvoerig | /ˈratsal/ | raadzaal |
| /k/ | /ˈdɑkxot/ | dakgoot | /ˈkokfyr/ | kookvuur | /ˈdɛksɛil/ | dekzeil |
| /ɡ/ → /k/ | /ˈdrʏkxəˌbrœyk/ | druggebruik | /ˈdrʏkfərˌslavdə/ | drugverslaafde | /ˈbʏksukər/ | bugzoeker |
| /x/ | /ˈlɑxɑs/ | lachgas | /ˈpɛxfoɣəl/ | pechvogel | /zɪxˈsɛləf/ | zichzelf |
| /ɣ/ → /x/ | /ˈwɛxɪŋ/ | wegging | /ˈwɛxfɑl/ | wegval | /ˈwɛxsɛt/ | wegzet |
| /f/ | /ˈɑfxɑŋ/ | afgang | /ˈɑfur/ | afvoer | /ˈɑfsɛt/ | afzet |
| /v/ → /f/ | /ˈlefxɛlt/ | leven → leefgeld | /ˈrofɪs/ | roven → roofvis | /ˈstœyfsɑnt/ | stuiven → stuifzand |
| /s/ | /ˈbɔsxest/ | bosgeest | /ˈbɔsfoɣəl/ | bosvogel | /ˈbɔsɑŋər/ | boszanger |
| /z/ → /s/ | /ˈrɛisxɛlt/ | reizen → reisgeld | /ˈasfoɣəl/ | azen → aasvogel | /ˈɡlɑsɛtər/ | glazen → glaszetter |
Achterwaartse assimilatie
Als een lettergreep begint met /b/ of /d/ en de voorgaande lettergreep eindigt op een enkele stemloze medeklinker /p/, /t/, /k/, /x/, /f/ of /s/ verloopt de aanpassing in omgekeerde richting en worden juist die medeklinkers stemhebbend uitgesproken als /b/, /d/, /ɡ/, /ɣ/, /v/ of /z/. Hierdoor is er in deze gevallen geen verscherping aan het eind van de voorgaande lettergreep. Wel kan er degeminatie optreden.
Dit verschijnsel is afwezig of minder sterk als de voorgaande lettergreep eindigt met twee of meer opeenvolgende stemloze medeklinkers: in dat geval geven we geen achterwaartse assimilatie aan.
| eindklank | beginklank | |||
|---|---|---|---|---|
| /b/ | /d/ | |||
| /p/ | /ˈɔbrɛŋst/ | opbrengst | /ˈɔbdœykə(n)/ | opduiken |
| /t/ | /ˈedbar/ | eetbaar | /ˈœydelə(n)/ | uitdelen |
| /k/ | /ˈplɑɡbuk/ | plakboek | /ˈrɛiɡdɔm/ | rijkdom |
| /x/ | /ˈlɑɣbœy/ | lachbui | /ˈpɛɣdɑx/ | pechdag |
| /f/ | /ˈɑvbeldə(n)/ | afbeelden | /ˈɑvdelɪŋ/ | afdeling |
| /s/ | /ˈɛizber/ | ijsbeer | /ˈmɪzdat/ | misdaad |
Deletie t in medeklinkergroep
Als een /t/ tussen medeklinkers uit de groep /b/, /p/, /k/, /x/, /f/ en /s/ staat, wordt hij vaak niet of nauwelijks uitgesproken. Dit wordt aangegeven met /(t)/. Dit kan ook optreden als de /t/-klank is ontstaan door verscherping van een /d/ aan het einde van een lettergreep.
| IPA | schrijfwijze |
|---|---|
| /kɔnˈsɛp(t)fazə/ | conceptfase |
| /ɣəˈhɑk(t)bɑl/ | gehaktbal |
| /ˈɛx(t)par/ | echtpaar |
| /rɛx(t)s/ | rechts |
| /ˈdrɪf(t)kɪkkər/ | driftkikker |
| /ˈɣɑs(t)xorejoˌɣraf/ | gastchoreograaf |
| /ˈhof(t)pɛin/ | hoofdpijn |
De niet uitgesproken /t/ kan weer tot degeminatie leiden. Na een /x/, /f/ of /s/ kan de niet uitgesproken /t/ gevolgd door respectievelijk /ɣ/, /v/ of /z/ voorwaartse assimilatie en degeminatie opleveren. In die gevallen wordt met ronde haakjes aangegeven dat de twee slotklinkers in lopende spraak vaak wegvallen.
| IPA | schrijfwijze |
|---|---|
| /kɔnˈsɛ(pt)pˈɛrzbəˌrɪxt/ | conceptpersbericht |
| /ˈna(kt)kʏltyr/ | naaktcultuur |
| /ˈlɪpə(n)ˌstɪ(ft)ˌfemiˈnɪsmə / | lippenstiftfeminisme |
| /ˈbɛ(st)sɛlər/ | bestseller |
| /ˈjø(xt)xəˌvɑŋəˌnɪs/ | jeugdgevangenis |
| /ˈho(ft)fɑk/ | hoofdvak |
| /ˈfe(st)sal/ | feestzaal |