WikiWoordenboek:Standaardweergave uitspraak Nederlands

Uit WikiWoordenboek

De standaardweergave geeft op een zorgvuldig beschreven manier aan hoe een Nederlands woord wordt uitgesproken. Omdat het Nederlands geen officiële standaarduitspraak kent, is het alleen maar een benadering.

Uitspraakverschillen

Hoe een woord echt wordt uitgesproken wordt beïnvloed door verschillende factoren.

Plaats

In de verschillende delen van het Nederlandse taalgebied (Nederland, Vlaanderen, Suriname, de Antillen) zijn er stelselmatige verschillen in uitspraak. En binnen die gebieden kunnen er weer verschillen tussen streken, eilanden en zelfs plaatsen zijn.

Tijd

Het is gewoon dat op de duur de uitspraak van een taal geleidelijk verandert. Op oude radio-opnames is goed te horen dat het Nederlands anders klinkt.

Groep

Mensen die met elkaar omgaan beïnvloeden elkaars taalgebruik. Daardoor bestaan er ook tussen sociale groepen stelselmatige verschillen in uitspraak.

Persoon

Ieder mens is zelf uniek: zowel fysiek als in zijn ervaringen. Dat geldt ook voor zijn uitspraak.

Het is niet doenlijk om voor elk woord al deze verschillen te beschrijven. Wat wel kan is de uitspraak zo weergeven dat

a. de klank herkenbaar Nederlands is;
b. klankverschillen die belangrijk zijn voor verschillen in betekenis ook duidelijk kunnen worden aangegeven;
c. kenmerkende uitspraakverschijnselen van het Nederlands zichtbaar zijn.

Standaardweergave, geen standaarduitspraak

Het is dus geen weergave van Nederlands zoals het ooit ergens echt werd gesproken. Het is zeker ook geen weergave van een uitspraak die de voorkeur verdient: daar kan afhankelijk van plaats, tijd of groep heel verschillend over geoordeeld worden. Maar de verschillen tussen plaatsen, perioden en groepen zijn meestal stelselmatig. Als je de betreffende tongval kent, kun je aan de hand van de standaardweergave gemakkelijk bij de gewenste uitspraak komen.

De standaardweergave is daarmee fonemisch op Wikipedia en niet fonetisch. Zij gebruikt een doordachte deelverzameling uit de IPA-symbolen.

Uitspraakwoordenboek

Voor deze standaardweergave gaan we uit van J.S.M Heemskerk & W. Zonneveld, Uitspraakwoordenboek, Utrecht: Spectrum uit 2000 (ISBN 902744482X), omdat dit het meest recente omvangrijke en openbaar toegankelijke werk op dit gebied is met een uitgebreide verantwoording van de gebruikte systematiek. Ook woordenlijst.org, ivdnt.nl en bij Van Dale gebruiken systemen die vrijwel hetzelfde zijn.

In WikiWoordenboek worden hierbij de volgende aanpassingen gebruikt:

a. de glottisslag op Wikipedia die soms tussen klinkers hoorbaar is, wordt wel aangegeven (ʔ);
b. waar mogelijk worden bijklemtonen op Wikipedia ook aangegeven (ˌ);
c. klemtoontekens worden voor het begin van de lettergreep geplaatst


Deze aanpassingen sluiten passen beter bij de fonemische weergaven van andere talen.

Bij een groot aantal woorden staan verder ter informatie ook varianten van de uitspraak vermeld. Daarbij staat soms een aanduiding waar die gangbaar is of welke andere systematiek voor weergave gevolgd is.

Overzicht van gebruikte tekens

De gebruikte tekens in de standaardweergave vormen een bewust beperkte deelverzameling uit de IPA-symbolen. Ze vallen uiteen in medeklinkers, klinkers en overige tekens.

Medeklinkers in de standaardweergave

In onderstaande tabel staan links alle medeklinkertekens die bij de standaardweergave worden gebruikt, gevolgd door een of meer woorden waarin deze klank voorkomt, met hun standaardweergave en een knop op de uitspraak te beluisteren. Omdat in het Nederlands aan het eind van lettergrepen verscherping optreedt blijft /b/, /v/, /d/, /z/, /ɣ/ en /ɡ/ de kolom 'eind' leeg. Bij /ʒ/, /c/ en /ɲ/ staan in deze kolom woorden die eigenlijk op een sjwa eindigen, terwijl bij /ɱ/ en /ʔ/ de kolom 'begin' is gebruikt, hoewel deze klanken alleen bij de overgang tussen twee lettergrepen worden aangegeven. In de meest rechtse kolom staan verwijzingen naar verwante klanken verderop in de tabel.

Klank Voorbeeld Variant
IPA begin eind
p pas /pɑs/ hoop /hop/  
b bij /bɛi/    
f foto /ˈfoto/ duif /dœyf/  
v vier /vir/    
t tien /tin/ net /nɛt/ c
d den /dɛn/    
s sok /sɔk/ huis /hœys/ ʃ
z zes /zɛs/   ʒ
x chemie /xeˈmi/ weg /wɛx/  
ɣ gat /ɣɑt/    
k kat /kɑt/ boek /buk/  
g goal /ɡol/    
m man /mɑn/ kom /kɔm/ ɱ
n nul /nʏl/ hen /hɛn/ ɲ
ŋ   tong /tɔŋ/  
l lip /lɪp/ bal /bɑl/  
r rol /rɔl/ beer /ber/  
j jas /jɑs/ haai /haj/  
h heer /her/    
w wiel /wil/ leeuw /lew/  
ʃ sjaal /ʃal/ finish /ˈfɪnɪʃ/  
ʒ jam /ʒɛm/ garage /ɣaˈraʒə/  
c tjalk /cɑlək/ eitje /ˈɛicə/  
ɲ   franje /frɑɲə/  
ɱ infuus /ɪɱˈfys/    
ʔ na-apen /naʔapə(n)/    

Klinkers in de standaardweergave

In onderstaande tabel staan links alle klinkertekens die bij de standaardweergave worden gebruikt, gevolgd door een of meer woorden waarin deze klank voorkomt, met hun standaardweergave en een knop op de uitspraak te beluisteren. In de rechterkolommen staan verwijzingen naar verwante klanken verderop in de tabel. Deze klanken komen vooral voor in woorden die aan andere talen zijn ontleend.

Klank Voorbeelden Varianten
IPA naam begin midden eind lang nasaal
a lange a aap /ap/ haar /har/ la /la/    
ɑ korte a as /ɑs/ kan /kɑn/     ɑ̃
e lange e eend /ent/ meer /mer/ zee /ze/    
ɛ korte e erwt /ɛrt/ pet /pɛt/   ɛː ɛ̃
i lange i iep /ip/ biet /bit/ drie /dri/  
    pi /pi/
ɪ korte i insect /ɪnˈsɛkt/ vis /vɪs/      
o lange o oog /ox/ boor /bor/ vlo /vlo/   ɔ̃
ɔ korte o os /ɔs/ bot /bɔt/   ɔː  
y lange u uur /yr/ vuur /vyr/ plu /ply/  
ʏ korte u uk /ʏk/ put /pʏt/      
ə sjwa een* /ən/ m'n /mən/ de /də/    
*lidwoord olijk /ˈolək/  
  eikel /ˈɛikəl/  
  ijzig /ˈɛizəx/  
ə   wolk /wɔlək/  
u oe oever /ˈuvər/ boer /bur/ koe /ku/  
ø eu euro /ˈøro/ deur /dør/ reu /rø/    
ɛi ij (ei) ijs /ɛis/ vijf /vɛif/ dij /dɛi/    
eik /ɛik/ teil /tɛil/ kei /kɛi/
ɑu au augurk /ɑuˈɣʏrək/ paus /pɑus/ kenau /ˈkenɑu/    
ouwel /ˈɑuwəl/ kous /kɑus/ kou /kɑu/
œy ui uil /œyl/ buik /bœyk/ trui /trœy/    
ɛː     primair /priˈmɛːr/      
    analyse /anaˈliːzə/      
ɔː     roze /ˈrɔːzə/      
    centrifuge /ˌsɛntriˈfyːʒə/      
    cool /kuːl/      
œː     manoeuvre /maˈnœːvrə/      
ɑ̃     entree /ɑ̃ˈtre/      
ɛ̃     enfin /ɑ̃ˈfɛ̃/      
ɔ̃     circonflexe /sirkɔ̃ˈflɛks/      

Overige tekens

De tabel hieronder vermeldt tekens die bij de standaardweergave worden gebruikt maar zelf geen klank zijn. Met … worden in deze tabel overige klanken aangegeven, deze puntjes zijn zelf geen deel van de tekens. Bij de klemtoontekens worden aan de hand van drielettergrepige woorden voorbeelden gegeven van woorden met klemtonen op elk van deze lettergrepen; omdat in het Nederlands beklemtoonde lettergrepen als regel niet naast elkaar staan wordt geen voorbeeld van een bijklemtoon op de middelste lettergreep gegeven. Bij de voorbeelden staat ook de standaardweergave en een knop op de uitspraak te beluisteren. Tenslotte worden enige voorbeelden gegeven van het gebruik van ronde haakjes om deletie aan te geven: het is in veel gevallen gewoon om sommige klanken niet uit te spreken. Bij zorgvuldige uitspraak van losse woorden worden deze klanken juist wél uitgesproken, dit geldt ook voor de uitspraak zoals die hier kan worden afgeluisterd, maar in het gewone taalgebruik zal dit vaak onnatuurlijk klinken. De deelstrepen (/) aan begin en eind geven aan dat de weergave niet fonetisch, maar fonemisch is, dat wil zeggen: er wordt niet geprobeerd een gehoorde klank zo precies mogelijk te beschrijven, maar om alleen de voornaamste klankverschillen die veelal van belang zijn voor de begrijpelijkheid weer te geven.

Teken Naam Voorbeelden
ˈ… klemtoon grootmoeder /ˈɣrotmudər/ andijvie /ɑnˈdɛivi/ document /dokyˈmɛnt/
ˌ… bijklemtoon overhemd /ˈovərˌhɛmt/   rodekool /ˌrodəˈkol/
(…) deletie inkt /ɪŋ(k)t/ oven /ˈovə(n)/ politie /poˈli(t)si/
/…/ fonemisch