mat

vervoeging van
	meten

Niet te verwarren met: mat', mât, mät

Nederlands

Uitspraak

Geluid: mat (hulp, bestand)
IPA: / mɑt / (1 lettergreep)

Woordafbreking

mat

Woordherkomst en -opbouw

[A] Via Middelnederlands matte "gevlochten kleed van riet of biezen", van Latijn matta dat mogelijk teruggaat op het Fenicisch, vergelijk Hebreeuws מִטָּה (mitá) "bed, slaapbank"^[1]
[B] van Frans matte "na eerste smelting nog onzuiver metaal" ^[2]; de veronderstelling van Multatuli in zijn Aantekeningen (p. 276) bij de Max Havelaar dat "mat" zou verwijzen naar het Spaanse wapenschild is onjuist ^[3]
[C] Leenwoord uit het Frans, verder te herleiden tot het Arabische māt, "dood" (in de uitdrukking (aš-)šah māt , "de koning is dood") ^[4]
[D] ^[5]

Zelfstandig naamwoord

[A] de mat v / m

(textiel) vlechtwerk of stug weefsel dat als afscherming of als beschermlaag voor een oppervlak dient
- Hij talmde niet; met al 't geweld van zijn handen rukte hij aan de rieten mat die de loods afsloot, (…) ^[6]
▸ Deze werd volgestouwd met alle tenten, kookpannen, matjes, slaapzakken en talloze andere dingen.^[7]
(textiel), (huishouden) meestal rechthoekig stuk vloerbekleding
- Ik zal die mat eens goed uitkloppen.

Hyperoniemen

[2] vloerkleed

Hyponiemen

Afgeleide begrippen

mataanval, mathoen, matschudding, matslijpen, mattenbies, mattenklopper, mattentaart, matter, matvoering, matwerk

[B] mat m

(numismatiek) oude munt
- (…) die had er veel Spaanse matten aan boord (…) ^[8]
- Tot de gangbare gouden matten behoort, althans in de eerste jaren van de 17e eeuw, de Fransche kroon van Carolus ƒ 3.1, (…) ^[9]

C. De speler met wit heeft **mat** erkend door zijn koning om te leggen.

[C] mat o

(schaak) situatie in het schaakspel waarin de koning het schaak niet meer kan ontlopen en het spel hierdoor tevens afgelopen is ^[4]
- Dit is in drie zetten mat.

Synoniemen

schaakmat

Hyponiemen

[D] mat m/v

(voeding) klonter geronnen melk die niet meer geschikt is om kaas van te maken

[E] mat

(sport), (landbouw) (weinig gebruikt:) weide of voetbalveld
- ,,In een derby zo ruim verliezen is niet prettig, ook niet als het nergens meer om gaat. Toch zijn we niet van de mat gespeeld, ondanks de uitslag”, aldus de verliezende trainer Hilbert van Gils. ^[10]

Afgeleide begrippen

matsloot

Bijvoeglijk naamwoord

Woordherkomst en -opbouw

[A] ^[11]
[B] Leenwoord uit het Frans, verder te herleiden tot het Arabische māt, "dood" (in de uitdrukking (aš-)šah māt , "de koning is dood") ^[4]
[C] Leenwoord uit het Frans, in de betekenis van ‘moe’ voor het eerst aangetroffen in 1265 ^[12] ^[13]

[A] mat

niet glanzend, dof

[B] mat

(schaak) zich in het schaakspel een verloren stand bevindend, waarin de koning in de volgende zet geslagen kan worden
- De koning staat mat.

[C] mat

niet in een al te vrolijke stemming, vermoeid, down

Synoniemen

[1] dof
[3] moe, vermoeid

Afgeleide begrippen

matbeitel, matbranden, matdruk, matglas, matheid, matkop, matverf, matvernis

Werkwoord

mat

enkelvoud verleden tijd van meten
- Ik mat.
- Jij mat.
- Hij, zij, het mat.

vervoeging van
matten

mat

enkelvoud tegenwoordige tijd van matten
gebiedende wijs van matten

Anagrammen

atm, tam

Gangbaarheid

Het woord mat staat in de Woordenlijst Nederlandse Taal van de Nederlandse Taalunie.

In onderzoek uit 2013 van het Centrum voor Leesonderzoek werd "mat" herkend door:

99 %	van de Nederlanders;
100 %	van de Vlamingen.^[14]

Meer informatie

Zie Wikipedia voor meer informatie.

Verwijzingen

↑ mat op website: Etymologiebank.nl
↑ mat op website: Etymologiebank.nl
↑
Gouw, J.E. ter
"De munt in de Volkstaal, deel VI" in: Tijdschrift van het Nederlandsch Genootschap voor Munt- en Penningkunde jrg.14 (1906) Johannes Müller, Amsterdam; p. 197; geraadpleegd 2016-11-15
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 mat op website: Etymologiebank.nl
↑ mat op website: Etymologiebank.nl
↑
Meyere, V. de
Langs den stroom. (1903) W.L. & J. Brusse, Rotterdam; p. 136; geraadpleegd 2016-11-15
↑
Tim Voors
“Alleen, De Pacific Crest Trail te voet van Mexico naar Canada”, eBook: Mat-Zet bv, Soest (2018), Fontaine Uitgevers
↑
Heije, J.P.
De Zilvervloot (1844)
↑
Schotel, G.D.J.
Het maatschappelijk leven onzer vaderen in de zeventiende eeuw. 2e druk (1869) A.W. Sijthoff, Leiden; p. 240;
↑ Tubantia Peter Eidhof 11-05-19 Avanti laat niets heel van Sportlust Glanerbrug: 1-7
↑ mat op website: Etymologiebank.nl
↑ "mat" in:
Sijs, Nicoline van der
, Chronologisch woordenboek. De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen, 2e druk, Amsterdam / Antwerpen: Veen, 2002; op website dbnl.org; ISBN 90 204 2045 3
↑ mat op website: Etymologiebank.nl
↑ Door archive.org gearchiveerde versie van 21 oktober 2019 “Word Prevalence Values” op ugent.be

Afrikaans

Zelfstandig naamwoord

mat

(schaak) mat; situatie in het schaakspel waarin de koning het schaak niet meer kan ontlopen en het spel hierdoor tevens afgelopen is
mat; meestal rechthoekig stuk vloerbekleding

Synoniemen

skaakmat
–

Meer informatie

Zie Wikipedia voor meer informatie.

Bretons

Bijvoeglijk naamwoord

mat

goed

Engels

Uitspraak

Geluid: mat (VS) (hulp, bestand)
IPA:

enkelvoud	meervoud
mat	mats

Zelfstandig naamwoord

mat

mat, vloermat
klit, warrige massa
dof, mat oppervlak

stellend	vergrotend	overtreffend
mat	matter	mattest

Bijvoeglijk naamwoord

mat

dof, mat, niet glanzend

vervoeging
onbepaalde wijs	to mat
he/she/it	mats
verleden tijd	matted
voltooid deelwoord	matted
onvoltooid deelwoord	matting
gebiedende wijs	mat

Werkwoord

to mat

overgankelijk van matten voorzien
overgankelijk in een klit brengen, laten samenklitten
onovergankelijk klitten [1], aaneengeklit/-geplakt zijn

Frans

Uitspraak

Geluid: Bestand bestaat nog niet. Aanmaken?

Woordherkomst en -opbouw

[A] In de uitdrukking (1224) dire eschec et mat 'schaak en mat zeggen', ontleend aan de Arabische uitroep aš-šāh māt(a) 'de koning is dood!' tijdens de winnende zet in het schaakspel. De oorspronkelijk Perzische ontlening šāh 'koning, sjah' werd vervolgens opgevat als een (Oudfrans) woord eschec, eschac ‘(oorlogs)buit’ ^[1]^[2]
[B] In de bijvoeglijke betekenis 'overwonnen, bedwongen, getroffen' (sinds begin 12e eeuw), 'dof, flets’ (sinds ca. 1265) en als zelfstandig naamwoord (sinds 1832). De oorsprong ervan is niet geheel duidelijk, hetzij uit het Laatlatijn (7e eeuw) mattus 'triest, bedroefd' ^[3], of uit dialectisch Latijn matus, mattus 'beschonken' (van het werkwoord madēre ‘dooweekt zijn')
[C] (verkorting) van matin

Zelfstandig naamwoord

[A] mat m

de zet van schaakmat m

[B] mat m

het matte, doffe gedeelte

[C] mat m

(spreektaal) ochtend
«On s'est couchés à 5 heures du mat.»
We zijn om vijf uur 's ochtends gaan slapen. ^[4]

Bijvoeglijk naamwoord

[A] mat

zijnde schaakmat

[B] mat m, -e v

mat, dof, ongepolijst

Anagrammen

TAM

Verwijzingen

Gotisch

Zelfstandig naamwoord

mat

accusatief enkelvoud van 𐌼𐌰𐍄𐍃 (mats)

IJslands

Uitspraak

Geluid: Bestand bestaat nog niet. Aanmaken?

Zelfstandig naamwoord

mat

datief onbepaald mannelijk enkelvoud van matur

mat

accusatief onbepaald mannelijk enkelvoud van matur

Limburgs

Uitspraak

IPA: /mɑt/ (Etsbergs)

Bijvoeglijk naamwoord

mat

Zelfstandig naamwoord

mat

mat; meestal rechthoekig stuk vloerbekleding

Luxemburgs

Uitspraak

IPA: /mɑt/

Woordafbreking

mat

Woordherkomst en -opbouw

Afgeleid van het Middelhoogduitse mit / mite

Voorzetsel

mat

met

Antoniemen

ouni

Noors

Uitspraak

Geluid: Bestand bestaat nog niet. Aanmaken?
IPA: /mɑːt/

Woordafbreking

mat

Woordherkomst en -opbouw

Afkomstig van het Oudnoorse woord matr.

	enkelvoud		meervoud
	onbepaald	bepaald	onbepaald	bepaald
nominatief	mat	maten
genitief	mats	matens

Zelfstandig naamwoord

mat m

(voeding) eten, voedsel
«Vi leverer mat med høy kvalitet til fornuftig pris.»
Wij leveren voedsel van een hoge kwaliteit tegen een redelijke prijs.