kunnen

Nederlands

Uitspraak

• Geluid:  kunnen    (hulp, bestand)
• IPA: / ˈkʏnə(n) / (2 lettergrepen)

Woordafbreking

• kun·nen

Woordherkomst en -opbouw

• In de betekenis van ‘in staat zijn’ voor het eerst aangetroffen in 1100
• De huidige vormen van de infinitief en tegenwoordige tijd zijn ontstaan als een preterito-presens uit de Proto-Germaanse perfectumstammen *kann- en *kunn-. Verder zijn deze vormen samengevallen met een ander Proto-Germaans werkwoord,*kunnēn, "leren kennen/proberen". In het Middelnederlands was vooral connen gangbaar. De vormen met cun- i.p.v. con- waren oorspronkelijk alleen gewestelijk, maar zijn later standaardtaal geworden.

afkomstig van: Middelnederlands: connen Oudnederlands: kunnan Germaans: *kunnanan Indo-Europees: *ǵneH₃-

Verwant in Germaans: West: Engels: can, con, cunning, canny (Angelsaksisch: cunnan), Duits: können, (Oudhoogduits: kunnan), Fries: kinne (Oudfries: kunna) Noord: Zweeds/IJslands/Faeröers: kunna, (Oudnoords: kunna), Deens: kunne Oost: Gotisch: kunnan Verwant in andere Indo-Europese taalgroepen: Grieks: γιγνώσκειν Latijn: gnōscere

stamtijd
onbepaalde wijs	verleden tijd	voltooid deelwoord
kunnen	kon (enkelv.) konden (meerv.)	gekund
zwak -d onregelmatig	volledig

Werkwoord

kunnen

1. modaal werkwoord, overgankelijk, inergatief in staat zijn, het vermogen hebben tot iets

   • Dat kan hij best. 
   • Kun je niet slapen? 
   • De motor kan vaak meer dan dat je denkt. 

2. modaal werkwoord het intrinsieke vermogen, de eigenschap, aanleg, neiging, geschiktheid e.d. voor iets bezitten

   • Pas op, dat kan breken. 

   ▸ Ik kon niet alles goed volgen, maar het monotone geluid van stemmen om mij heen voelde veilig en vertrouwd.

   ▸ Omdat overal besmettelijke Giardia-parasieten in het water konden zitten, was het noodzakelijk om het water te zuiveren alvorens het te drinken. Van deze parasieten kun je goed ziek worden.

3. modaal werkwoord mogelijkerwijs in een bepaalde veronderstelde toestand verkeren

   • Hij kan zijn verdwaald. 
   • Ik kan het natuurlijk mis hebben. 

4. modaal werkwoord in de gelegenheid zijn

   • Ik kan vandaag niet komen. 

5. onpersoonlijk mogelijk zijn

   • Dat kan niet. 
   • Dat kan misschien een andere keer [gebeuren]. 

   ▸ In een urinoir kan het ook soms moeilijk zijn om met iemand naast je te plassen. Hier was het nog lastiger omdat er twee mensen naast mij lagen, waarvan één tot overmaat van ramp de enige aanwezige vrouw was.

   ▸ Toen ook de kinderen mijn rare plan accepteerden stonden alle lichten ineens op groen. De voorbereidingen konden beginnen.

6. modaal werkwoord, (pregnant) zichzelf tot verbazing van de spreker ergens toe weten te zetten

   • Hoe kon je! 

7. modaal werkwoord, (pregnant) drukt het geoorloofd, betamelijk, gepast e.d. van iets zijn uit

   • Dat kun je toch niet doen! 

8. modaal werkwoord ± mogen [1]/moeten

   • Je kunt nu gaan. 

9. overgankelijk, (informeel) kennen (deze oorspronkelijke betekenis werd in het Noord-Nederlands al vanaf de 17e eeuw door "kennen" verdrongen)

Vaste voorzetsels

• af kunnen

Hyponiemen

• aankunnen, afkunnen, meekunnen, opkunnen, terechtkunnen
• gemeenkunnig

Opmerkingen

• Het werkwoord kennen is gevormd als causatief van kunnen.

Uitdrukkingen en gezegden

   

bergen kunnen verzetten veel (in hoeveelheid) werk kunnen doen de eigen boontjes kunnen doppen andermans hulp niet nodig hebben of vinden de toets der kritiek kunnen doorstaan aan alle eisen voldoen de zon in het water kunnen zien schijnen blij kunnen zijn met de voorspoed van een ander, niet jaloers zijn door een ringetje kunnen halen er goed verzorgd uit zien een potje kunnen breken bij niet gauw boos maken een puntje kunnen zuigen aan een voorbeeld kunnen nemen aan een schop van een ezel kunnen verdragen kunnen verdragen dat iemand zonder verstand van zaken kritiek geeft een speld kunnen horen vallen volledige stilte ervaren er met de pet niet bij kunnen niet willen of kunnen snappen [2] er niet aan kunnen [2] er niet aan uit kunnen er niet over uit kunnen uit opwinding telkens ter sprake brengen geen bokkesprongen kunnen maken weinig geld hebben om extra dingen te kunnen kopen geen daglicht kunnen verdragen/velen stiekem en/of oneerlijk doen geen hoogte kunnen krijgen van door vaagheid niet goed kunnen begrijpen geen ijzer met handen kunnen breken door gebrek aan tijd of middelen een doelstelling niet bereiken geen land kunnen bezeilen met niets kunnen beginnen met (gezegd over een onwillig persoon) geen pap meer kunnen zeggen erg moe zijn [1] geen peil kunnen trekken op geen speld kunnen krijgen tussen [1] de juistheid moeten erkennen van [2] geen gelegenheid krijgen in een gesprek ook iets te zeggen geen touw kunnen vastknopen aan door de onduidelijkheid niets kunnen begrijpen van geen veer van de mond kunnen blazen [1] heel zwak zijn [2] heel arm zijn het ei niet kwijt kunnen (raken) geen gelegenheid krijgen om iets wat je belangrijk vindt te zeggen of te doen het hoofd (net) boven water kunnen houden net genoeg inkomen hebben om te kunnen leven huizen kunnen bouwen op sterk vertrouwen hebben in (over een persoon) kunnen fluiten naar moeten afzien van een gerechtvaardigde aanspraak op kunnen maken en breken beslissende invloed hebben op de toekomst van niet door de beugel kunnen verkeerd zijn niet kunnen luchten of zien een hekel hebben aan niet kunnen rijmen met onjuist of onbegrijpelijk vinden gelet op kunnen verkeren kunnen omslaan, snel kunnen veranderen van omstandigheden niet kunnen zetten niet echt naar iemand luisteren wanneer iemand meepraat niet met droge ogen kunnen aanzien letterlijk: gaan huilen/tranen bij het zien gebeuren van iets niet over zijn hart kunnen krijgen uit liefde afzien van om de vinger kunnen winden alles gedaan kunnen krijgen of alles mogen van (nog niet) op eigen benen kunnen staan (nog niet) in staat zijn zich volledig zelfstandig te redden op je vingers kunnen natellen gemakkelijk kunnen voorzien, horen te beseffen staat kunnen maken op kunnen vertrouwen/rekenen op

Spreekwoorden

• Daar kan de schoorsteen niet van roken.

Men kan niet alleen van vriendelijke woorden leven.

• Daar kan je gif/vergif op innemen

Je kunt er zeker van zijn dat iets zo is of gaat gebeuren.

• De boog kan niet altijd gespannen staan.

Aan een stuk doorwerken is niet gezond, er moet ook rust tussendoor zijn.

• Eén gek kan meer vragen/vragen stellen dan tien wijzen kunnen beantwoorden.

Er zijn altijd wel vragen waar niemand het antwoord op weet.

• Een stuivertje kan raar rollen

Je kunt nooit weten hoe iets precies zal aflopen.

• Eén uur van onbedachtzaamheid, kan maken dat men jaren schreit.

Eén keertje onvoorzichtig zijn kan verschrikkelijke gevolgen hebben.

• Het bloed kruipt waar het niet gaan kan.

Een sterke innerlijke drijfveer laat zich niet echt beperken.

• Het kan vriezen en het kan dooien.

De uitkomst is onzeker, het kan alle kanten uit gaan.

• Het zijn sterke benen die de weelde kunnen dragen.

Mensen die plotseling veel geld hebben, geven het gemakkelijk uit aan verkeerde dingen

• Je kan geen omelet maken zonder eieren te breken.

Om iets te bereiken moet je kosten maken of moeite doen

• Je kan niet de kool en de geit sparen.

Je moet soms keuzes maken om iets op te offeren.

• Kan uit Nazareth iets goeds komen?

Als iemand een bepaalde opvoeding heeft gehad kan daar niks goeds van verwacht worden.

• Niemand kan twee heren dienen

Twee dingen tegelijk doen gaat niet.

• Wie een hond wil slaan, kan gemakkelijk een stok vinden.

Als je iemand wil bekritiseren is er altijd wel een reden te vinden.

• Wie hoog klimt kan laag vallen.

Belangrijke zaken snel kwijt raken door kleine dingen.

Vertalingen

    1. in staat zijn om, het vermogen hebben om   

Afrikaans: kan (af) Duits: können (de) Engels: can (en), be able to (en) Fries: kinne (fy) Frans: pouvoir (fr) Grieks: μπορώ (el), είμαι ικανός

Italiaans: potere (it) Noors: kunne (no) Nynorsk: kunne (nn) Papiaments: por Pools: móc (pl) Spaans: poder (es)

    af kunnen   

Duits: weg können (de)

Zelfstandig naamwoord

de kunnen mv

1. meervoud van het zelfstandig naamwoord kunne

Gangbaarheid

• Het woord kunnen staat in de Woordenlijst Nederlandse Taal van de Nederlandse Taalunie.

• In onderzoek uit 2013 van het Centrum voor Leesonderzoek werd "kunnen" herkend door:

99 %	van de Nederlanders;
100 %	van de Vlamingen.