WikiWoordenboek:Klinkerbotsing
1. Schema voor klinkerbotsing in het Nederlands[bewerken]
Het onderstaande schema geeft een overzicht met voorbeelden van klinkerbotsing in het Nederlands. Het is een uitgebreide variant van het schema in de Leidraad bij de Woordenlijst voor de Nederlandse taal (2005).
De "1e klinker" is de klinker op het einde van een lettergreep en de "2e klinker" is de klinker waarmee de volgende lettergreep begint. Er zijn in beginsel drie mogelijkheden:
- blauwe achtergrond: geen klinkerbotsing
- witte achtergrond: klinkerbotsing opgelost met een koppelteken
- lichtoranje achtergrond: klinkerbotsing opgelost met een trema.
Meer uitleg staat onder het schema.
2. Twee klinkers voor één klank[bewerken]
In het Nederlands gebruiken we soms twee klinkertekens die samen één klank weergeven:
- aa, ee, ie, oo en uu voor lange klinker
- au / ou, ei, eu, oe, en ui voor tweeklanken in inheemse woorden;
- ae, ai, oi en ou in uitheemse woorden.
Bij de overige combinaties van twee klinkers treedt geen klinkerbotsing op. Deze hebben in het schema dus een blauwe achtergrond.
3. Botsende klinkers[bewerken]
Het weergeven van een klank met twee klinkertekens samenstelling kan verwarring geven bij woorden waarin die twee tekens hun afzonderlijke uitspraak moeten behouden. Dit noemen we klinkerbotsing. Dit kan zich in verschillende gevallen voordoen:
- ongeleed: In woorden uit andere talen kan klinkerbotsing voorkomen, zonder dat het woord in het Nederlands als afleiding of samenstelling kan worden opgevat.
- afgeleid: Soms ontstaat klinkerbotsing door ofwel een inheems voorvoegsel dat op een klinker eindigt (voor een woord dat met een klinker begint) ofwel een inheems achtervoegsel dat met een klinker begint (na een woord dat op een klinker eindigt).
- klassiek prefix: Een bijzonder geval is de klinkerbotsing na een voorvoegsel uit het Latijn of Oudgrieks dat op een klinker eindigt (voor een woord dat met een klinker begint).
- samenstelling: Het eerste deel van de samenstelling eindigt op een klinker, terwijl het tweede deel met een klinker begint.
Zoals het schema laat zien, heeft een bepaalde klinkerbotsing altijd eenzelfde oplossing voor 1. en 2. en hetzelfde geldt voor 3. en 4.
3. Tussen klinker en medeklinker[bewerken]
Tot ver in de middeleeuwen werd de j opgevat als een andere weergave van i. Dit is nog zichtbaar in woorden als saai en mooi, waar het eigenlijk als een medeklinker functioneert. Het weergeven van een lange uitspraak door de klinker te verdubbelen, kon in het Middelnederlands ook worden toegepast bij de i en leverde dan ii op. Hierbij werd de tweede i vaak iets verlengd tot een j. De uitspraak van deze klank veranderde geleidelijk van ie (/i/) naar ei (/i/) en sommigen gingen deze tweeklank schrijven als y. Ook ij en y werden gebruikt om de j-klank aan het eind van een lettergreep weer te geven. Omdat het Nederlands geen tweeklanken heeft die met een y worden geschreven, kan er voor of na een y nooit klinkerbotsing zijn. Maar bij een klinker voor de ij kan er verwarring zijn met een tweeklank eindigend op -i gevolgd door een j. Ook bij een lettergreep die eindigt op -i, gevolgd door een lettergreep die begint met j- kan er verwarring zijn met een lettergreep die eindigt op -ij. Daarom zijn er kolommen voor -ij en -j toegevoegd.
4. Uitzonderingen, niet in het schema opgenomen[bewerken]
Als de 1e of 2e klinker zelf weer onderdeel is van een tweeklank, kan spellingregel 7.E van toepassing zijn. Dit is in het schema alleen uitgewerkt voor de gevallen dat de 2e klinker het begin van ij of ui is. Evenmin verwerkt zijn de uitzonderingen in de Leidraad bij de Woordenlijst voor de Nederlandse taal (2005).
5. Voorbeelden[bewerken]
Van elk voorkomend geval van klinkerbotsing is hierboven een voorbeeld uit WikiWoordenboek gegeven. Het gaat dus om woorden die voldoende gangbaar zijn. Het is beslist niet de bedoeling zelfbedachte voorbeelden in het schema en/of WikiWoordenboek op te nemen. Met een liggend streepje (—) is aangegeven dat er (nog) geen voldoende gangbaar Nederlands woord is gevonden dat als voorbeeld kan dienen. Wanneer in de toekomst een geschikt voorbeeld aan WikiWoordenboek wordt toegevoegd, kan het streepje uiteraard door dit voorbeeld worden vervangen.