Projecten aan de Zaan

Boottocht 4 september 2009 BNA Kring Amsterdam-Kennemerland

Beschrijving door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed:

Inleiding Java (links)

Voormalig PAKHUIS 'Java', gebouwd in 1907 in een mengvorm van Eclectische, Neo-Romaanse trant en Overgangsarchitectuur, deel uitmakend van het pellerijcomplex 'Hollandia'. Het L-vormige gebouw is door een tussenlid verbonden met het naburige pakhuis Hollandia I (dat hiertoe deels is ingekort). Hierachter bevindt zich een doodlopende binnensteeg. Het pakhuis maakt deel uit van het gevarieerde industriële landschap langs de Zaanoevers waarin voedsel-, olie- en houtindustrie domineerden en het vervoer over water een essentiële vestigingsvoorwaarde was.

Omschrijving

Op een L-vormige plattegrond met vijf bouwlagen, in rood/grauw bakstenen kruisverband opgetrokken pakhuis onder een met mastiek en kiezels gedekt plat dak. De verticale geleding bestaat uit lisenen, met daartussen spaarvelden afgesloten door segmentbogen. De horizontale geleding bestaat uit waterlijsten, één omlopend boven de tweede bouwlaag en één alternerend boven de derde en de vierde bouwlaag. Op de hoeken van de lijsten hardstenen blokken. Langs de dakrand een uitgemetseld blokfries. De vensters hebben een ijzeren roedenverdeling.

De asymmetrische voorgevel (Z) heeft zes traveeën, de rechter twee risalerend en door een balustrade bekroond. Op de begane grond en de eerste verdieping getoogde twaalfruits vensters (in de middelste twee traveeën van de parterre naderhand vergroot) en in de tweede travee, zowel van links als rechts, twee paar (vernieuwde) laaddeuren doorlopend over de verdieping.

Op de tweede en derde verdieping getoogde twaalfruits segmentboogvensters (in de tweede en derde travee naderhand verbreed), op de vierde verdieping getoogde zestienruits venster. Boven de zijrisaliet een open rondboog balustrade, op de hoeken blokpijlers, met ezelsruggen. De linker zijgevel (W) heeft tien traveeën geleed als de voorgevel, maar met minder en andere ramen. Van de eerste en de laatste twee traveeën zijn de spaarvelden in de bovenste twee bouwlagen blind. Ook blind zijn de eerste twee traveeën (van links) op de derde bouwlaag. Op de begane grond in de eerste tot en met de vijfde travee van links een groot getoogd dertigruits raam. De vensters op de verdiepingen (oorspronkelijk merendeels twaalfruits) zijn eveneens getoogd maar kleiner. De achtergevel (N) heeft drie traveeën, geleed als de voorgevel, met niet verspringende waterlijsten boven de tweede en de derde bouwlaag. De gevel aan de binnenstraat had in oorprong een vergelijkbare indeling. In het interieur een gewapend betonconstructie van monolitische vierkante pijlers, afgeschuinde consoles en balken welke de gestorte vloerplaten dragen met nog zichtbaar de afdruk van de bekisting.

Waardering

Het uit 1907 daterende voormalige pakhuis 'Java' is van algemeen belang wegens architectuur- en cultuurhistorische waarde als historisch-functioneel onderdeel van het pellerijcomplex 'Hollandia' en als kenmerkend en grotendeels gaaf bewaard gebleven voorbeeld van een vroeg twintigste-eeuws bedrijfsgebouw ten dienste van de levensmiddelenindustrie in een voor de bouwtijd en functie karakteristieke vormgeving waarbij neoromaanse elementen met eigentijdse motieven en bouwtechniek gecombineerd zijn. Tevens van groot constructief belang als vroeg voorbeeld van toepassing van een monolithische gewapend betonconstructie. Voorts van industrieel-archeologische waarde als beeldbepalend onderdeel van het industrielandschap langs de Zaan waarin de overgang van wind- naar stoomkracht wordt gemarkeerd door omvangrijke pakhuizen en pellerijen. Tevens van belang voor de ontwikkelingsgeschiedenis van de industrie in Noord-Holland met name de graanverwerkende industrie in de Zaanstreek.

Inleiding Hollandia I en II

Gefaseerd tot stand gekomen voormalig PAKHUIS en rijstPELLERIJ genaamd 'Hollandia' (I en II), deel uitmakend van het gelijknamige pellerijcomplex en uitgevoerd in Eclectische trant met Neo-Romaanse kenmerken. De oorsprong van het gebouw Hollandia I gaat terug tot 1877, toen op deze plaats een pakhuis gebouwd werd. In de volgende decennia is het gebouw meermalen vergroot. Zo werd in 1888 aan de achterzijde een watertoren aangebouwd. De voorgevel aan de Zaan dateert, evenals de westelijke uitbreiding, uit 1902. Voor deze uitbreiding moest een deel van het naastgelegen pakhuis 'Java' wijken. In 1913 vond aan de oostzijde achter het pakhuis 'Bassein' (op de plaats waar een machinekamer en schoorsteen stonden) een grote uitbreidig plaats: 'Hollandia II'. Hollandia I is door middel van een smal tussenlid verbonden met het westelijk gelegen pakhuis 'Java' en geheel tegen het oostelijk gelegen 'Bassein' aangebouwd. De gebouwen Hollandia I en II maken deel uit van het gevarieerde industriële landschap langs de Zaanoevers waarin voedsel-, olie- en houtindustrie domineerden en het vervoer over water een essentiële vestigingsvoorwaarde was.

N.B. De nieuwe aanbouwen aan de achterzijde van Hollandia I vallen buiten de bescherming.

Omschrijving

Op een samengestelde plattegrond in rood/grauw bakstenen kruisverband opgetrokken ensemble van pakhuizen, water- en klokkentoren onder met mastiek en kiezels gedekte, platte daken. De bedekking van de dakrand, de blokken in de lisenen en de sluit- en aanzetstenen zijn van zandsteen, de waterlijsten van hardsteen. In de langs de Zaan staande klokkentoren rechtsvoor is voor constructieve delen hardsteen gebruikt. De (getoogde) vensters zijn uitgevoerd in ijzer en voorzien van een meerruits roedenverdeling.

Hollandia I is opgetrokken op nagenoeg rechthoekige plattegrond over vijf bouwlagen, waarbij de twee bovenste hoger zijn dan de drie onderste. De asymmetrische voorgevel (Z) aan de Zaan telt zeven traveeën, waarbij de drie meest linkse traveeën risaleren en geheel rechts de uitspringende, zes bouwlagen hoge klokkentoren aansluit. De traveeën worden geleed door lisenen, gekoppeld door segmentbogen. Langs de dakrand loopt een getrapt blokfries met boven de risaliet een verdubbeling van het aantal blokken. Door het verspringen van de geprofileerde hardstenen waterlijsten zijn de spaarvelden van verschillende hoogte. Een waterlijst loopt boven de tweede bouwlaag over de hele gevel. De tweede waterlijst bevindt zich alleen boven de derde bouwlaag van de eerste en derde travee, in de risaliet. De derde loopt boven de vierde bouwlaag van de tweede travee in de risaliet, over het gehele teruggelegen deel en over de zijkant van de klokkentoren. De risaliet heeft boven de middelste travee een fronton met onder een segmentboog de naam 'RIJSTPELLERIJ HOLLANDIA' in reliëfletters binnen een gepleisterd vlak. Kleine geblokte hoekpilasters flankeren het fronton. De middelste travee van de risaliet heeft van onder naar boven twee paar deuren, op de derde bouwlaag een venster in plaats van dubbele deuren en op de vierde en vijfde bouwlaag weer (pakhuis)deuren. De eerste en de derde travee hebben op de derde bouwlaag (nieuwe) ramen, op de vierde en vijfde bouwlaag twintigruits ramen. De parterre- en verdiepingsramen van de risaliet hebben een vijftienruits roedenverdeling. Ter hoogte van de vloer van de vijfde bouwlaag de jaartalstenen '1877' en '1902'. De vier teruggelegen traveeën van de voorgevel en de klokkentoren hebben overwegend een vijftienruits roedenverdeling, alleen op de vierde en vijfde bouwlaag twintigruits. Op de vijfde bouwlaag van de klokkentoren een uitkragend balkon met rondbogen, op hardstenen consoles. Het balkon is toegankelijk via deuren in een rondboognis. De andere twee zijden van de toren hebben op de hoogte van het balkon een recht gesloten, respectievelijk een rondboogvenster. De bovenste laag heeft aan de drie zichtbare zijden wijzerplaten.

De linker en rechter zijgevel zijn slechts deels zichtbaar en zijn op dezelfde wijze geleed als de vier teruggelegen traveeën aan de voorzijde. De lage achterzijde van Hollandia I is gedeeltelijk aan het zicht ontnomen. De circa 30 meter hoge watertoren, gelegen binnen de rooilijn van de achtergevel, heeft in de lange noord- en zuidzijden twee rondboogspaarvelden met in de lisenen uitgemetselde blokken. In de korte zijden één vergelijkbaar spaarveld. Het brede, rechthoekige reservoir is uitkragend uitgemetseld met een rondboogfries onder een band van verticale sleuven. De bekroning wordt gevormd door een gemetselde borstwering met rondboogopeningen.

Hollandia II is een, op een rechthoekige plattegrond over zes bouwlagen opgetrokken, pakhuis met een vijf traveeën brede noordgevel, de eerste travee links teruggelegen. De gevelindeling is vergelijkbaar met de voorgevel van Hollandia I: een verticale geleding door lisenen, onderling verbonden door segmentbogen en een verspringende waterlijst. De eerste waterlijst loopt boven de eerste twee bouwlagen, de tweede waterlijst in de tweede en vierde travee boven de derde bouwlaag en in de middelste twee traveeën boven de vierde bouwlaag. De linker teruggelegen travee heeft van boven af twee 28- en twee 20-ruits vensters. De tweede travee heeft boven de (vernieuwde) ingang pakhuisdeuren, die de waterlijsten doorbreken, op de bovenste twee bouwlagen met twaalfruits bovenlichten. In de overige drie traveeën zijn de ramen op de bovenste twee bouwlagen tweeënveertig ruits. Het raam op de vierde bouwlaag van de laatste travee is dertigruits (de ramen op de eerste vier bouwlagen van de derde en vierde travee zijn nieuw). Aan de dakrand bevindt zich een vergelijkbaar uitgemetseld blokfries als bij Hollandia I, maar aan de zuidzijde afgestreken. De vier traveeën brede zuidgevel en de beide zijgevels hebben een vergelijkbare gevelgeleding als de noordgevel.

De inwendige constructie bestaat uit gietijzeren kolommen die zich, naar boven toe per verdieping, verjongen. Het gedeelte uit 1877 heeft kolommen met aangegoten consoles en houten balken, terwijl de kolommen uit 1902 I-liggers dragen. In de klokkentoren bevindt zich een gietijzeren spiltrap. De voormalige westelijke buitenmuur van het gedeelte uit 1877 is zichtbaar als binnenmuur en scheidingswand van het gedeelte uit 1902.

Dit is een afbeelding van een rijksmonument met nummer 522181 Information from structured data: plaats van vervaardiging: Wormerland→Noord-Holland→Nederland beeldt af is een: Pakhuis Java→pakhuis