WikiWoordenboek:Beleefdheidsvorm in het Limburgs

De beleefdheidsvorm in het Limburgs wijkt een beetje af van het model dat gebruikt wordt in het Nederlands, Frans en Duits. Beleefdheid kan op verschillende manieren uitgedrukt worden.

Gebruik

Beleefdheidsvormen worden meestal toegepast wanneer men tegen bepaalde mensen praat:

• Een vader of moeder.

  Moder, kóns se mir de mèlk aanrieke? - Moeder, kunt u mij de melk geven?

• Iemand die zoiets tien jaar ouder is.
• Iemand met een hoge functie.

  Börgemeister, ich höb öch d'rmid gólpe. - Burgemeester, ik heb u ermee geholpen.

• Een pastoor, leraar, winkeleigenaar of dokter.

  Wiezoea hóbs se mir 'n vief gegaove veur get wèrkstókke? - Hoezo heeft u mij een vijf gegeven voor dit werkstuk?

Ze worden meestal niet gebruikt wanneer men tegen de volgende mensen praat:

• Een broer of zus.
• Een jongere neef of nicht.
• Een dichte vriend.

  Läöts se mich nag huueren óf se mitkömps? - Laat je mij nog horen of je meegaat?

• Een bevriende collega.

  Kèns se die ópdrach nag veur mörge-n aafkriege? - Kun je die opdracht nog voor morgen afkrijgen?

• Iemand die men verafschuwt.

  Gank eweg doe, doe höbs hie nieks tö doon! - Ga weg jij, jij hebt hier niets te doen!

• Een leeftijdsgenoot.
• Iemand die jonger is dan tien jaar.

  Waat 'ne poet bös se dóch! - Wat een zuigeling ben jij nog!

Als men de beleefdheidsvorm niet toepast wanneer het wel zou moeten, hoort men vaak ziedzj'èng doedzje! of zietse, neet doetse! (van het Duits siezen en duzen) en dan weet men dat men de beleefdheidsvorm moet toepassen.

Vormen

De allereerste vorm is een redelijk veel voorkomende vorm. In het Limburgs is het gebruikelijk om de -n van de infinitief niet te schrijven of uit te spreken. Door het wel te schrijven en uit te spreken wordt een beleefdheid uitgedrukt:

• Den mós se loupe. → Den mós se loupen.

Een andere manier om beleefdheid uit te drukken is in de gebiedende wijs. In het Nederlands gebruikt men dan vaak een constructie zoals Komt u mee!. In het Limburgs doet men het als volgt:

• Kóm mit! → Kómtj mit!

Nog een manier om beleefd over te komen is door middel van een groep werkwoorden die men in het Limburgs de belaefhedwèrkwäörj (beleefdheidswerkwoorden) noemt. Het gaat hier om twaalf werkwoorden die alleen in de tegenwoordige tijd voorkomen. De persoonsvorm blijft hetzelfde, maar het werkwoord is anders:

1. Doe haes/doe höbs (jij hebt) - doe hóbs (u heeft)
2. Doe kans/doe kèns (jij kunt) - doe kóns (u kunt)
3. Doe bös (jij bent) - doe bós (u bent)
4. Doe maags/moogs (jij mag) - doe mógs (u mag)
5. Doe luuets/doe läöts (jij laat) - doe leets (u laat)

In tegenstelling tot het Nederlands kan beleefdheid ook in andere personen worden uitgedrukt. Meestal wordt dit gedaan in het bijzijn van een belangrijke persoon:

1. Ich kan/ich kèn (ik kan) - ich kón (ik kan)
2. Ich laot (ik laat) - ich leet (ik laat)
3. Hae wèt (hij weet) - hae woot (hij weet)
4. Weer höbbe (wij hebben) - weer hóbbe (wij hebben

Zoals al hierboven genoemd werd, zijn er twaalf werkwoorden. Hiervan worden er slechts zes alledaags gebruikt. De andere zes komen slechts af en toe voor:

Veelvoorkomend	Vertaling	Gewone vorm	Zeldzaam	Vertaling	Gewone vorm
hode	hoeven	hove	bónne	zijn	zeen
hóbbe	hebben	höbbe	mógge	mogen	moge
kónne	kennen, kunnen	kènne	vónje	vinden	vinje
lete	laten	laote	waarde	worden	waere
módde	moeten	mótte	wote	weten	weite
zaan	zien	zeen	zaagke	zeggen	zègke

Een andere manier om beleefd over te komen is het gebruik van geschoold vocabulaire. Vaak wordt gedacht dat het gebruik van Franse of Latijnse termen geschoolder overkomt, maar het tegendeel kan waar zijn. Zo kunnen termen die allebei als gewoon Limburgs beschouwd worden één geschooldere term hebben. Het woord mert betekent markt en is ondanks dat het een oud leenwoord behoorlijk ingeburgerd. Het komt beleefder over om koupstaad te gebruiken. Ook komt het voor dat een woord als dieërisj (theoretisch), dat een leenwoord is, als minder beleefd gezien wordt dan brèèdelik.

De laatste manier waarop beleefdheid kan worden uitgedrukt is gebaseerd op het Nederlands, het Duits en het Frans. In het Nederlands gebruikt men namelijk de constructie "U + derde persoon enkelvoud van het werkwoord". In het Limburgs kan zoiets ook met "geer" en "zie". Geer, dat eigenlijk jullie betekent, neemt zijn eigen vorm mee, de tweede persoon meervoud van het werkwoord. Zie, een leenwoord afkomstig van het Duitse Sie, neemt de derde persoon meervoud van het werkwoord:

• Doe mós wachte (jij moet wachten).
• Geer mót wachte (u moet wachten).
• Zie mótte wachte (u moet wachten).

Hoewel in de spreektaal geen verschil in betekenis tussen geer en zie is, wordt in de schrijftaal zie alleen voor meervoudsvormen gebruikt en geer voor zowel meervoud als enkelvoud.