WikiWoordenboek:Klikfonemen

Klikfonemen zijn bijzondere medeklinkers die in een aantal talen in Afrika voorkomen.

Het klakken met de tong is overal op aarde bekend. Ook Nederlandstaligen maken tsk, tsk, tsk geluiden om hun afkeuring duidelijk te maken of klakken zijdelings met hun tong om een paard tot lopen aan te zetten. Deze geluiden zijn echter geen fonemen, omdat ze geen onderdeel van een woord vormen, laat staan dat bij verandering van net deze klank er een ander woord ontstaat.

In de (vele) talen van de Khoisantaalfamilie is dat heel anders. Daar begint een woord vaak met een klikfoneem dat gebruikt wordt zoals het Nederlands een p of een k gebruikt: een wat andere klik maakt er een ander woord van. Het aantal verschillende soorten kliks kan verbijsterend groot zijn. Ze kunnen op verschillende plaatsen in de mond gemaakt worden (labiaal, dentaal, alveolaar, lateraal, palataal). Daarnaast kunnen ze gecombineerd worden met allerlei andere kenmerken: stemhebbend, geaspireerd, genasaliseerd, gelaryngaliseerd enz. In talen waarin er erg veel varianten zijn is het aantal 'gewone' medeklinkers vaak erg beperkt.

Een aantal talen van de naburige Bantoefamilie hebben een deel van deze klanken overgenomen. Een voorbeeld daarvan is het Xhosa. In deze taal worden de letters q, x, en c gebruikt om de palatale, laterale en dentale kliks aan te geven. Het aantal klikfonemen is vrij beperkt: van ieder van de drie basiskliks zijn zes varianten in gebruik voor een totaal van 18 klikfonemen.

In de Khoisantalen zijn er echter vaak veel meer en worden er andere tekens gebruikt om ze in schrift weer te geven, bijvoorbeeld ʘ, ǂ, ǀ, !, en ǁ. Ook het IPA-alfabet gebruikt deze tekens.

Beleid ten aanzien van taalnamen

WikiWoordenboek is deel van Wiktionary en heeft daarmee een doelstelling die men 'al'talig zou kunnen noemen: we streven na alle woorden van alle talen in alle talen (hier in het Nederlands) te beschrijven. Dit betekent dat we behoefte hebben aan -op zijn allerminst- een volledig stel namen van alle talen op aarde. Voor de Khoisantalen levert dit een probleem op omdat zij eigenlijk alleen goed van elkaar te onderscheiden zijn met hun eigen endonieme naam. Een Nederlandse exonieme naam is er in de regel niet. Het endoniem bevat echter klikfonemen, geschreven met symbolen die een uitbreiding van het in het Nederlands gebruikte Latijnse schrift inhouden.

WikiWoordenboek past daarom het beleid van de Taalunie betreffende geografische namen ook op taalnamen toe: indien er geen exoniem is, nemen we het endoniem. Klikfonemen en hun symbolen incluis. Uiteraard ontstaat er daarmee een Nederlands woord waarvan de kliks voor vrijwel alle Nederlandstaligen onuitspreekbaar zijn. Het is daarmee hoogstens deel van de schrijftaal. Wat de spreektaal betreft past het ons niet meer dan een (uiteraard geheel vrijblijvende) uitspraaksuggestie te doen.

Hierbij gaan we systematisch te werk in die zin dat we de kliks vervangen indachtig de positie in de mond waar zij gemaakt worden.

• De labiale kliks worden vervangen door [p], [b] enz.
• De dentale en alveolare door [t], [d] enz.
• De laterale en palatale door [k], [g] enz.

Voor zover andere attributen in het Nederlands een equivalent hebben (stemhebbendheid bijvoorbeeld) wordt dit ook toegepast.